3

σσ ιο)

.«

2.

ς

Στέφανος Μπεκατώρος Ποιητής, βιβλιοθηκονόμος

Ιωάννης Πρίγχος, εραστής των βιβλίων

Δοκίμιο για τον διαφωτισμµό του παρόντος"

Α ΜΕΡΟΣ, ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Πολύ καημός είναι { σκλαβιά και αυτή µε παρακίνησε να γράψω ετούτα, από καή- µό. 4ιότι οὐλοι να έχουν τα βασίλειά τους και οι Ρωμαίοι να εἴναι σκλάβοι του Τούρκου,... Μεγάλο κακό έπαθαν οι Ρωμαίοι ορθόδοζοι χριστιανοί... Ασήκωσε, Θεέ µου, έναν άλλον 4λέζανδρον, ως πότε εκείνος τους Πέρσας ἐδιωζε από την Ἑλλάδα, ἐτζι και αυτόν τον τύραννο να τον διώζει, να λάμψει πάλε ή χριστιανοσύ- γη στους τόπους τής Ελλάδος καθώς και πρώτα...

Όποιοι πεινούν ή διψούν, τρώγοντας χορταίνουν και πεινώντας ή διψώντας ομιοί- Ως τή δίψα τους θεραπεύουν. Εγώ την πείναν µου και οίψαν µου, ήγουν την ανά- γνωσιν των βιβλίων, ποτέ δεν χορταίνω, αλλά μάλιστα όσον τρώὠγω τόσον περισ- σότερον πεινώ.[...|. Μαθημάτων φροντίζετε και µή χρημάτων" τα γαρ µαθήµατα φέρουσιν τα χρήματα. 41᾽ εμέ τα χρήματα µου φέρνουν τα µαθήµατα, τι καλά εὖο- διάζω διά να έχω τα βιβλία, ήγουν να τα αγοράσω, όπου είναι ακριβά κι ἑλλήνι- κά µετο να εἶναι όχι πολλά να βρίσκονται. ΠΠείθοµαι σοφού λόγους, τιμώ τους αξί- ους, ερευνώ τα γραφόμενα των προγόνων µου, παθαίνω ἵνα μαθαίνω΄ τα παθήµα-

τα, µαθήµατα.

ΤΓ α λόγια αυτά γράφτηκαν στην αρχή της δεύτερης πεντηκονταετίας του 18ου αιώνα στο Άμστερνταμ. στην Ολ- λανδία, απὀ ένα Έλληνα έμπορο γεννημέ- νο στη Ζαγορά του Πηλίου. Είναιη «απε- λέκητη γραφή» ενός αγράµµατου, που γεννήθηκε στα μαύρα χρόνια της Τουρ- κοκρατίας πολύ φτωχός κι έπρεπενα δου- λέψει από μικρό παιδί για να βγάλει το

ψωμί του, αφού μάλιστα καθώς φαίνε- ται ορφάνεψε αρκετά νωρίς. Κι όταν πια μπορούσε να µάθει γράμματα, ήταν πια αργά για να πάει σε σχολείο ή κοντά σε δάσκαλο γιατί έπρεπε να κοιτάξει τη δου- λειά που επρόκειτο να τον κάµει αργό- τερα πολύ πλούσιο. Έγινε, λοιπόν, ένας αυτοδίδακτος, αγοράζοντας, µε τα κέρ- δη που του άφηνε η εμπορική ὅραστηρι-

Ἀ Πρόκειται για µελέτη που ο φίλος και συνεργάτης των Εναλλακτικών Εκδόσεων και του Άρδην, Στέφανος Μπεκατώρος είχε παραδώσει για δημοσίευση. χωρίς αυτό να καταστεί δυνατό εξ αιτίας του μεγέθους της. Τώρα δημοσιεύεται σε επιμέλεια δική µου, µια και ο συγγραφέας του δυστυχώς δεν βρίσκεται πλέον ανάµεσά µας. Ο συγγραφέας υπήρξε πάντα, και πριν απ᾿όλα, βιβλιοθηκάριος καιη µελέτη του για τον Ιωάννη Πρίγκο αφορά έναν άνθρωπο που αγαπούσετα βιβλία και συγκρό- τησε µία από τις πρώτες βιβλιοθήκες του νεώτερου ελληνικού κόσμου. (Γιώργος Καραμπελιάς).

105

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

ότητα, ξενόγλωσσα βιβλία, κυρίως στην ολλανδική γλώσσα που εγνώριζε καλά, μα και στα ελληνικά, λιγότερα βέβαια, µια και ο αριθµός τών ελληνικών βιβλί- ων ήταν κατά πολύ μικρότερος την επο- χή εκείνη. Ο Ιωάννης Πρίγκος, που έγρα- Ψε τα λόγια αυτά, υπήρξε ένας απὀ εκεί- νους τους ανθρώπους τους ταπεινούς που αγάπησαν πολύ στη διάρκεια της ζωής τους και η αγάπη τους, όπως κάθε αληθι- νή αγάπη βέβαια, ξεπερνώντας τον εαυ- τότους, προχώρησε στα σκοτεινά κι έπε- σε σαν σπόρος στο έδαφος τῆς πατρικής τοὺς γῆς.

Ο Τποτπίον Ἰλ/]άετ έχει γράψει στο τέ- λος µιας µυθιστορίας του:

Ἡ αγάπη αρκεί όλοι οι αναπαλμοί της

αγάπης ξαναγυρίζουν στην αγάπη που

τους εγέννησε. Η αγάπη δεν έχει ανάγκη

απὀ τη μνήμη. Ὑπάρχει µια χώρα τῶν

ζωντανών και µια χώρα των πεθαµένων

και η γέφυρα ανάμεσά τους είναι η αγά-

πη, το µόνο που επιζεί, το µόνο νόημα. Αντίθετα µε τον ἨΝ]άοτ, ὠστόσο, εγώ πι- στεύω ότι η μνήμη πάντοτε χρειάζεται’ έτσι, όσο κι αν η αγάπη του Πηλιορείτη πραματευτή προχώρησε, ανώνυμη, στα σκοτεινά, κι έκαµε καλά τη δουλειά της, πολύ καλύτερα από πολλούς και πολλά που προχωρούν µε θόρυβο στο φως, η μνημόνευσή της τώρα. σ᾿ αυτές τις ασυ- νάρτητες µέρες και η περιγραφή, έστω και συνοπτικά, τῶν περιστατικών που την έθρεψαν και την προσδιόρισαν, χρειάζε- ται, διότι θα µας εχάριζε πολλά αποθέµα- τα ελπίδας, παρηγοριάς και κουράγιου. Οι σημερινές συγκυρίες έχουν αναλογίες µε εκείνες που έζησε ο Πρίγκος στις έξι δεκαετίες της ζωής του.

Σήµερα, όπως και κατά τον 15ο αι- ώνα, ο τόπος µας δοκιμάζει ύψιστο κίν- δυνο επιβίωσης. Επιβίωσης, όσον αφορά

106

την εδαφική µας ακεραιότητα, που απει- λείται σήµερα από το ίδιο κακόπιστο και επεκτατικό έθνος, το τουρκικό, που µας συνέθλιβε πριν απὀ δύο αιώνες.

Ο αλλόκοτος αυτός και πεισµατάρης τύπος ανθρώπου, υπήρξε ένας από εκεί- νους τους ξενητεµένους Έλληνες τῆς ύστερης Τουρκοκρατίας που, μολονότι η σκληρή µοίρα της σκλαβιάς τους ξερίζῶ- σε από τα χώματα της πατρίδας και τους έδιωξε στην ξενιτιά, εκείνοι ξαναβρή- καν τον οµφάλιο λώρο της ζωής τους κι έμαθαν αγαπώντας τη δουλωμµένη πατρί- δα τους να ξαναριζώσουν στο αγαπηµέ- νο σώμα τόσο βαθιά, όσο δεν το κατόὀρ- θωσαν οἱ άλλοι συμπατριώτες που πα- τούσαν τη μητέρα γη. Πολλοί απ᾿ αυτούς πρόκοψαν στα γράμματα ή έγιναν πλού- σιοι και, γυρνώντας πίσω, απέβησαν εὖὐ- εργέτες, όχι µόνο του ιδιαίτερου τόπου τους, µα και του Γένους ολόκληρου. Ο Ἰωάννης Πρίγκος αγάπησε βαθιά την πα- τρίδα του Ζαγορά του Πηλίου, τοὺς συγ- γενείς και φίλους του, τους σκλαβωμµέ- νους Έλληνες αγάπησε τους ζωντανούς αλλά και τους πεθαµένους, ολόκληρο το Γένος του. Πάνω απὀ όλα όµως, ο Πρί- γκος αγάπησε τα βιβλία και τη μάθηση, την Παιδεία των Ελλήνων. Επίστεψε ότι η πνευματική καλλιέργεια και η απόκτη- ση γνώσεων θα έδιναν φτερά στο μυαλό και την Ψυχή του σκλαβωμµένου Γένους για να κερδίσει την πολυπόθητη ελευθε- ρία, ξεφεύγοντας από την αδικία και την ταπείνωση.

Οι εκκλήσεις, οι παρακλήσεις και οι προσευχές που κάνει ο θαυμάσιος αυτός

Έλληνας είναι αδιάκοπες σε κάθε σηµείο

του σχεδόν προφορικού γραφτού του. Παρακαλεί τον Θεό, προσεύχεται, κάνει εκκλήσεις στους ομογενείς του και στους βασιλιάδες της Ευρώπης και της Ρωσίας.

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

Ας ακούσουμε πάλι την ταπεινή και αγνή

φωνή του: Ένωσετους, Θεέ µου, τους χριστιανούς βασιλείς, να κάµουν ετούτο το έργο, να ελευθερωθούνε οι χριστιανοί απὀ την τυραννία και δυναστεία του Τούρκου, διά να βασιλεύει η δικαιοσύνη και να µην αδικείται τινάς, αλλά να είναι βέ- βαιος ο καθένας ειςτη ζωή του και ειςτο εδικό του. Και όχι µόνο ὡς είναι τώρα’ οπού είναι τρομάρα. οπού φοβάσαι τον ίσκιο σου. Και µε όλο αυτό, φτάνει να έχεις ολίγο τι, δε λείπουν οι αβανίες να σε κάµουν να το χάσεις, να σε πτωχύ- νοὺυν, να σε αφανίσουν, καθώς κάµουν οι Τούρκοι µε τους χριστιανούς, οπού τους επτώχυναν και τους ερήµαξαν µε τες αδικίες Και τες αρπαγές οι αβάνη- δες, οπού µετο να είναι κακός ο εξουσι- αστής ευρίσκουν χώρα οι κακοί να κά- νουν την κακία, αδικώντας και παίρνο- ντας του αλλονού/...].

Όλα αυτά από κάτω στον Τούρκο δεν μπορούν να συστηθούν, μήτε να γενούν. Ότι αυτός είναι άτακτος και άδικος. Και αν είναι ο σερµαγιάς χίλια, τα ονομάζει δεκάδιπλα διά να τα αρπάξει να πτωχύ- νει τους άλλους, µη διακρίνοντας ότι το πλούτισµα των υπηκόων είναι πλούτος της βασιλείας του.[...] Ο. µεγαλοδύνα- µος να τον αφανίσει, να γίνει χριστιανο- σύνη η Ελλάδα, να είναι δικαιοσύνη, να γίνουν παρόμοιες κυβέρνησες ὠςη άνω- θεν, καθώς είναι εις την Ευρώπη, όπου κάθε ένας έχει το εδικό του. χωρίς φόβο καµιάς αδικίας, ότι βασιλεύει η δικαιο- σύνη, ειδέ στον Τούρκο η αδικία και η αρπαγή.

Να σηκωθεί τινάς απὀ το Γένος, να τον ακολουθήσουν οι ομογενείς, να κάµουν το βολετό τους να ελευθερωθούνε απα- τοί τοὺς µε βοήθεια πρώτα του θεού και ύστερα τινός βασιλέως οµοπίστου ὡς είναι η Ρουσία, ότι οι άλλες βασιλείες, βλέπομε, µε όλον οπού είναι χριστιανοί, βλέπει ο καθένας την ιδική του έγνοια

και δεν τους νοιάζει μήτε διά τη χρι- στιανοσύνη, μήτε διά τους χριστιανούς, οπού είναι αποκάτω εις την τυραννία του Τούρκου.

Ο Θεός να ενεύσει εις την καρδία της βασιλείας Ρουσίας, οπού είναι οµόπι- στος, να µας ελευθερώσει απὀ το ζυγό, το βαρύ, και αβάστακτο, τον άδικο, τον άρπαγο, τον άπιστο Τούρκο, δι᾽ αὐξη- ση και στερέωση του χριστιανισμού. Ως πότε θα βασιλεύει αυτό το ήμισυ φεγγά- ρι, οπού κυριεύειτην πόλη του Κωνστα- ντίνου από το 1453 έως τώρα 1768. χρό- νοι 25. Φτάνει, Θεέ µου, η οργή σου!

Τα γραφτά του Ό,τι εσώθηκε απὀ τα γραφτά του Πρίγκου βρίσκεται ακόµη σήµερα στη Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς του Πηλίου, ιδρυτής και µε- γάλος ευεργέτης της οποίας είναι ο ίδιος αυτός. Πρώτος τον ανακάλυψε ο Κων- σταντίνος Δυοβουνιώτης, στα 1914, που είχε πάει στη Ζαγορά για να καταρτίσει τον κατάλογο της κοινοτικής Βιβλιοθή- κης. Δεν επρόσεξε όµως ιδιαίτερα τα πα- ραριγµένα χειρόγραφα καθώς ήσαν αστά- χωτα και απὀ χοντρό χαρτί του 18ου αι- ῴνα., τόσο ταπεινά και κατασκονισµένα που δεν εγέµιζαν το µάτι των κοινοτικών υπαλλήλων εμπρός στους εντυπωσιακούς τόµους τῶν Γραφών και των άλλων βιβλί- Ων της Βιβλιοθήκης. Ο Δυοβουνιώτηςπε- ριορίστηκε µόνο να καταγράψει τα χειρό- γραφα στον κατάλογο του µε αριθμούς απὀ το 123 ίσαμε το 13 κι ύστερα έµει- ναν επί αρκετά χρόνια ακόµη κλεισµένα σ᾿ ένα υγρό και σκοτεινό κελλί της Με- ταµόρφῶσης, µιας µικρής εκκλησίας της Ζαγοράς. Όμως, τον Ιούλιο του 1920 επή- γε εκεί ο Νικόλαος Ανδριώτης και µετά απὀ ένα χρόνο, το 1930, παρουσίασε και σχολίασε ορισμένα αποσπάσματα από τα κείµενα του Πρίγκου στα µέλη της Εται-

107

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

ρείας Βυζαντινών Σπουδών. Η εργασία του αυτή εδημοσιεύθη το 1931 στο περιο- δικό Νέα Εστία. Η ανακάλυψη του Ανδρι- ῴτη φαίνεται ότι εντυπωσίασε αργότερα τον Κ. Θ. Δημαρά, που αναφέρει αρκετές φορές τον Πρίγκο στις εργασίες που εδη- µοσίευσε για τον ελληνικό Διαφωτισμό ωςτον αντιπροσωπευτικό τύπο «εμπόρου που ασχολείται µε γενικά θέµατα παιδεί- ας, έχει ανησυχίες πνευματικές και καλ- λιεργεί µε κάποιο τρόπο τη λογιοσύνη». Αλλά ο Δημαράς κάνει και Κάτι περισσό- τερο για τον Πρίγκο, κι αυτό δείχνει πόσο έντονα εντυπωσιάστηκε απὀ τον ταπεινό πραματευτή: Ως προμετωπίδα της [στο- ρίας τής Ελληνικής 4{ογοτεχνίας, που τυ- πώνει για πρώτη φορά στα 19468, θέτειτο µεγαλειώδες επιφώνηµα που σημειώνει ο Ἡρίγκος στα 1768. σχολιάζοντας µια εἰ- δηση ολλανδικής εφημερίδας: ΑΣΗΚΩ- ΣΕ, ΘΕΕ ΜΟΥ, ΕΝΑΝ ΑΛΛΟΝ ΑΛΕΞΑΝ- ΔΡΟΝ. Τέτοια τιµή στα φτωχικά γραφτά του δεν θα τη φανταζόταν ποτέ ο ταπει- γός κυρ Ιωάννης.

Ορισμένα κομμάτια απὀ τα γραφτά του Πρίγκου παρουσίασε ο Γιάννης Κορ- δάτος το 1945 σ᾿ ένα βιβλίο του για τον Ρήγα Φεραίο, ο οποίος εσπούδασε στο Σχολείο τῶν Κοινών, της Ζαγοράς (από το 1772 και σε ηλικία 15 χρόνων). Η ση- µαντικότερη. όµως, παρουσίαση αποσπα- σµάτων απὀ τα γραφτά του έγινετο 1964 από το Βαγγέλη Σκουβαρά, στο δηµοσί- ευµά του Ιωάννης Πρήκος - Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ και η ῥιῤλιοθή- κη τής Ζαγοράς. Το βιβλίο αυτό του Σκου- βαρά, που εκυκλοφόρησε ὣς έννατος τό- µος τῶν Θεσσαλικών Χρονικών, αποτελεί τη σημαντικότερη και εγκυρότερη µελέτη για τη ζωή. τη δράση, τις ιδέες και τα γρα- φτά του Πρίγκου. Από εδώ έχω αντλήσει τα περισσότερα στοιχεία και αποσπάσµα-

105

τα για την παρουσίασή µου. Χρήσιμες, επίσης, ἦσαν οι εργασίες του Ανδριώτη καιτου Κορδάτου. Ὡς χειρόγραφα του Ιωάννη Πρίγκου θεωρούνται τα εξής: α) Ένας τόμος, όπου ο Πρίγκος καταγρά- φει το ιστορικό της ελληνικής παροικίας στο Άμστερνταμ. απὀ το 1753 µέχρι το 1764, χρονολογία όπου ιδρύεται επίση- μα η ορθόδοξη ενορία και αποκτά µόνι- µη στέγη η εκκλησία. Στην πρώτη σελί- δα, διαβάζουμε: Κατάλογος των πλέα επισήμων, γραμ- µένων στο βιβλίο τούτο της αγίας εκ- Κλησίας µας στο Άμστερνταμ, κατά και- ρό όσα ενεργήθηκαν, προς στοχασµόν των µεταγενεστέρων, όσα οι προ ημάς και εμείς ενεργήσαµε, µε τι τρόπο, και άλλα κατά έτος γραμμένα ακολούθως... Το περιεχόµενο του τόµου αυτού είναι ουσιαστικά µια σειρά επισήμων εγγρά- φῶν που έστελναν και ελάβαιναν οι ξενι- τεµένοι Έλληνες και τα οποία έχουν σχο- λιαστεί και συναρµολογηθεί χρονολογικά από τον Πρίγκο. Πρόκειται για ένα πολύ- τιµο χρονικό για να γνωρίσουμε τη ζωή, τα προβλήματα και την πνευματική στά- ση των Ελλήνων του Άμστερνταμ στα µέσα του 18ου αιώνα. Αυτό το ιστορικό πρέπει να ονοµάσουµε Χρονικό του Άμ- στερνταμ και όχιτους επόμενους τέσσερις πολυσέλιδους χειρόγραφους τόµους των Εφημερίδων, λάθος που έκαµε ο Ανδριώ- τῆς στην παρουσίαση του. β) Στους τέσσερις αυτούς τόµους κατα- γράφει ο Πρίγκοςτα γεγονότα του Α΄ Ρω- σοτοτουρκικού πολέμου (176δ -Ι774). που έληξε µε τη συνθήκη του Κιουτσούκ -Καϊναρτζή. Την εποχή αυτή παρακο- λουθούσε τις ολλανδικές και τις 1ταλι- κές εφημερίδες και σηµείώνε τις ειδήσεις σχετικά µε τα γεγονότα. Η καταγραφή

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

του είναι χρονολογική: σημειώνει πρώτα την πόλη από όπου προέρχεται η είδηση, ύστερα την ακριβή χρονολογία, την είδη- ση σε σύντομη περίληψη και, τέλος, κά- νειτα δικά του σχόλια. Τα σχόλια αυτά εἰ- ναι και τα πιο σηµαντικά σηµεία των γρα- φτών του. Με τρόπο εκπληκτικά ζωντανό μας δίνουν τον τρόπο σκέψης των απλών Ἑλλήνων του Άμστερνταμ, καθώς και τα συναισθήµατα που εδοκίµαζαν για τα ζη- τήµατα της πίστης και του γένους. Ο ίδιος ο Ζαγοριανός πραµατευτής καθορίζει το περιεχόµενο των σημειώσεών του: Περιέχουν την υπόθεσιν του πολέμου Ῥουσίας µε Τούρκο, τι λογής άρχισε, τι ακολούθησε, και τι λένε οι απέξω, ήγουν οἱ άλλοι βασιλείς, γνώμες και λό- γοι κάθα ενούς καθώς τον φέρνει το πά- θος ενάντια του Τούρκου. Ένας από τους πρώτους, και ίσως ο πρό- τος, αναγνώστης των γραφτών του Πρί- γκου, ο αγαπημένος φίλος και συγγενής του, θείος της συζύγου του, συνεργάτης στο εθνικό του έργο. ο συμπατριώτης του έκπτωτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπό- λεως Καλλίνικος ο Δ’, ένας ιδιαίτερα φῶ- τισµένος και έντιµος ιεράρχης, έγραψε αργότερα επάνω στα ίδια τα χειρόγραφα: Από καρδιάς σε ευχήθηµεν, άρχων γαμ- βρέ κυρ Ιωάννη, επειδή Και µε τας πε- ριγραφάς των εἰς τα παρόντα περί.ήλ- θοµεν και ημείς όλην την Ευρώπην, και είδαµεν τα εν αυτή και τα έργα των Ευ- ρωπαίων και θη. Ζήθι, φίλτατε, και αιώνιος η μνήμη των γονέων σου/[...]. Πολλά µετα εν αυτοίς νέα εγλέντισα. Ο ΠΗρίκος, παρακολουθώντας µε πάθος και ενθουσιασμό κάθε έργο νεοτερισμού και προόδου της ευρωπαϊκών λαών, κα- τέγραψε, παράλληλα µε τα γεγονότα του πολέμου, πάμπολλα γεγονότα σχετικά µε την ανάπτυξη του εμπορίου, την οικονο-

µία, τη νοµοθεσία, τη θρησκεία, την κοι- νωνική και πνευματική ζωή. Κάθε φορά, όμως, που του δίνεται η ευκαιρία, συγκρί- νει την ευτυχία και τα πολιτισµένα Ἴθη των Ευρωπαίων µε τα μαρτύρια και τον πόνο του γένους του κάτω απὀ τον αµόρ- φώτο και βάρβαρο κατακτητή. Θα εκφρά- σει τότε την πίκρα και τον καημό του και θα επικαλεστεί πολλές φορές τον Θεό. Κάπου, έχοντας πληροφορηθεί τη συνθή- κη του Κιουτσούκ -- Καϊναρτζή, που υπέ- γραψαν τον Ιούλιο του 1774 οι Ρώσοι µε τοὺς νικηµένους Τούρκους, θα διακηρύ- ξει το τέλος τῆς αυταπάτης που είχε αυ- τός ο ίδιος, αλλά και πολλοί Έλληνες, ότι οι οµόπιστοι Ρώσοι θα τους απελευθέρω- ναν. Ας ακούσουμε πάλι τη φωνή του:

Ολλάνδα, 12 Ιουλίου 176δ. Ο Πρίντξι- πας γυρίζει στις χώρες και του κάνουν πολλές και µεγάλες τιµές, μάλιστα στο Αμστερνταμ έγινε µεγάλη φωτοχυσία όλη νύχτα, και το παλάτι ομπρός ήτον µε πολλές χιλιάδες καντήλια σκεπασµέ- νο και ο κομπός µε 6.000 φανάρια. Γύ- ρωθεν στο θαυμαστό ὠρολόγι και µέσα στη µεγάλη σάλα όπου έγινε ο χορός, κα- ντήλια δ.000 και ήτον έως 400 αρχόντισ- σες µε διαμάντια άπειρα όπου έστραπτε και εχόρεψαν μαζί µε την πριντζέσσα. [...Τ Και αφού είδε ένας Ορθόδοξος αυὐ- τήν την παράταξιν, απερνώντας ο πρί- ντζιπας χαιρετώντας όλους τους στεκά- µενους δεξιά και η πριντζέσσα τους αρι- στερά επεριχύθη µε δάκρυα ο Ρωμαίος οπού τούτα γράφει: Οις κρίµασι Κύριε, είπε, Και διατί εμείς να είμαστε από κάτω απὀ τον Τούρκο, και διατί εμείς να είµα- στε υπόδουλοι και να µην έχουµε καθώς ετούτοι βασίλειο και ελευθερία; Έλε- ος συ Κύριε, οπού ελευθέρωσες τον ισ- ραηλιτικὀν λαόν απὀ την δουλείαν του Φαραώ, ελευθέρωσε και εµάς τους Ορ- θοδόξους Χριστιανούς απὀ τον Τούρκο. [...] Ο Θεός να γίνη και εις εμάς έλεος

109

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

να ελευθερωθεί το γένος απὀ τον Αγα- ρηνόν. [...] Ἐπαραοργίσαμε την καλο- καγαθίαν σου και διά τούτο µας έβαλες σε υποταγή τοιούτου αγρίου θεριού του ασεβούς Αγαρηνού. Θεέ µου, νεύσον εις τες καρδίες των Χριστιανών βασιλέων να οµονοιάσουν να εξαθρακίσουν αυτόν τον αιμοβόρον λύκον, αυτό το αχόρτα- γο το ζώο, οπού η ζωή του είναι σαν του χοίρου, εις την τροφήν και την τρυφήν, στην αδικία µε τα δοσίµατα του, βάρη απάνω στα βάρη, διά να µας λιγάνη, να µας αφανίση. Θεέ µου αφάνισέ τον, ας πάγη αυτή η οργή εκεί όπου ήλθε. [...| Από το Μπουκ - Ντερέ της Κωνστα- ντινόπολης. 3 Σεπτεμβρίου 1774. Τώρα αναμένουν εδώ το βρακί του Μωάμεθ, οπού το έκαµαν φλάμπουρο και το είχαν στον πόλεμο στελµένο και εθεραπαύτη- καν. Τους βοήθησε το ανάπαλε. Ιδέτε η αμάθεια σε τι δεισιδαιμονίες κατανταί- νει τους ανθρώπους, όταν δεν αναγινώ- σκουν βιβλία να καταλάβουν την αλή- θεια απὀ τα ψέμματα! Ιδέτε σε τι πλά- νη ευρίσκονται οι Τούρκοι! Αµποτες να µην ήτον οι Χριστιανοί να πάσχουν απὀ αυτό το κακό της αµάθειας, απὀ αφρο- ντισία των αρχόντων της κάθα πολιτεί- ας και χώρας και απὀ αμεριµνησία των αρχιερέων των επαρχιών. [...] Οι Ρωμαί- οι, από αφεντάδες δούλοι, και οι δού- λοι οἱ βάρβαροι, αφεντάδες. Αυτά κάνει η αστοχασία και απροσοχή, ότι αν είχαν έννοια να φυλάγουν το βασίλειο τους, δεν το επάθαιναν αυτό το κακό οπού έπαθαν και είναι τώρα στην τυραννία του Τούρκου. Εθαρρούσαν τώρα µε της Ῥουσσίας την αµάχη να ελευθερωθού- νε και έκαµαν βολετό τους, βοηθώντας την Ρουσσία σε ό,τι ημπορούσαν, όµως δεν έγινε µήτε τώρα η ελευθερία τους. Ίσως µε το να ελπίζουν απὀ την Ῥουσ- σία και όχι απὀ τον Θεόν την ελευθερί- αν τοὺς, δεν την λαβαίνουν. Η Ρουσσία το συνφέρον της βλέπει. Έκαμε και έλα- βε το ελεύθερο ταξίδεµα, διά να κουβα-

10

λήσει τους Ρωμαίους στους τόπους της να κατοικήσει ανθρώπους τες ερηµιές της. Αυτή την ελευθερία της συνφέρει να τους κάμει, ὀτιτώρα θέλουν να αφήσουν το έτοιμο αμπέλιτους, χὠράφιτους, σπί- τι τους, να πα᾽ να καθήσουν στον κρύο τόπο. Ἡ Ρουσσία έπρεπε να κρατήσει κομμάτι τόπο ελεύθερο στα Δωδεκάνη- σα διά καταφύγι των Ρωμαίων. Όμως ολίγο εφρόντισε δι’ αυτούς, µόνον διά λόγου της εμερίµμνησε. γ) Τα υπόλοιπα χειρόγραφα παρουσιάζουν λιγότερο ενδιαφέρον: Είναι µια Χριστιανι- κή Κατήχηση, που έγραψε ο Πρίγκος ως αποτέλεσµα της αδιάκοπης έγνοιας του για την ορθή διδασκαλία τῶν δογμάτων της Ορθοδοξίας, που σύμφῶνα µε όσα µας πληροφορεί ο ίδιος, δεν τα εγνώριζεο απλός λαός --και γι’ αυτό ευθυνόταν η αδι- αφορία και η αμάθεια των κληρικών-- µε άµεση συνέπεια να επωφελούνται οι Κα- θολικοί και να εντείνουν την προπαγάν- δα και τις ποικιλόµορφες πιέσεις τους και µέσα στην τουρκοκρατούμενη χώρα αλλά και σε όσες παροικίες ἦσαν υπό τον άµε- σο έλεγχο του Πάπα. Για τον κυρ Ιωάννη δύο ήσαν οἱ μεγάλοι εχθροί του Γένους: ο Τούρκος και ο Πάπας.

Τέλος ένας αλφαβητικός κατάλο- γος τῶν περίπου δ00 βιβλίων που έστει- λε ο Πρίγκος από το Άμστερνταμ για τη Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς, που ίδρυσε ο ίδιος, καθώς και πέντε επιστολές που είχε στείλει στον εφηµέριο της Αγίας Κυρια- κής, την εποχή ποὺ άρχισε να κάνει πρά- ἕη το σχέδιό του για τη λειτουργία ανώ- τερης Σχολής και Βιβλιοθήκης.

ὃ) Εκείνο όµως που προκαλεί τη μεγαλύ- τερη εντύπωση είναι τα κείµενα που µας άφησε πάνω στο ίδιο το σώµα τῶν πραγ- µάτων εκείνων που αγάπησε περισσό- τερο στη ζωή του: Είχε τη συνήθεια να

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

γράφει στα παράφυλλα, στα εξώφυλλα και στα περιθώρια τῶν βιβλίων του. Έτσι εσώθηκαν τα σχόλιά του για το περιεχό- µενο ορισμένων βιβλίων, διευκρινίσεις του πάνω σε διάφορα θέµατα, αναμνή- σεις, στοχασμοί µε αφορµή πάντα ένα πε- ριστατικό, σύγκριση της θλιβερής κατά- στασης του σκλαβωμένου Γένους µε την Ευρώπη και άλλα. Ας ιδούµε ορισμένα σχόλιά του, γραμμένα επάνω σε βιβλία, που αφορούν το θέµα που τον απασχόλη- σε µια ολόκληρη ζωή: Την αξία που έχει το βιβλίο για την παιδεία και την πρόοδο του ανθρώπου: Δεν βρίσκω εγώ λιγότερην χάριν εκει- νών που εκοπίασαν και έγραψαν, ὡς εκεινών που ερευνούν και αναγινό- σκουν τα έπαθλα και πεπραγμένα, των παλαιών παθήματα εις εμάς µαθήµατα. Και εγώ πολλά αγάπησα την ανάγνωσιν και του Θεού εδεήθην πολύ. [...] Έπε- σα ὡς έλαφος διψασµένη στην γλυκυτά- τη ανάγνῶσιν τῶν παλαιών, καιιστορίες άγιες και κοσμικές εχορτάσθην. Ευχαρι- στώ Σου, µέγιστε Θεέ. [...] Καιτι καλύ- τερη συναναστροφή χρειάζεσαι, άνθρω- πε, απὀ τα βιβλία; Όταν αναγνώσεις το ένα, άρχισε το άλλο. Π[...] Αν οι βαρβά- ροι αγαπούν τα ιδικά µας [βιβλία], πό- σον μάλλον εμείς έπρεπε να τα αγαπού- με, ὡς οπού είναι ίδια εδικά µας. Και µε όλον αυτό, όχι µόνον αυτά αφήσα- με, αλλά σχεδόν όλην την σπουδήν, και εγίνηµεν εμείς βαρβάροι, σοφοί όντες, και αυτοί σοφοί. Και αυτό, µετο να µην έχωµε αγάπην στα γράμματα, να κατα- γινόμαστε καθώς οι πρόγονοι µας, οπού είναι καύχηµα όλου του κόσμου. Ας ιδούµε και άλλα δύο σχόλια, γραμμένα πάλι πάνω σε βιβλία, που είναι εκπληκτι- κά πειστήρια για την αναγνωστική συνεί- δηση που είχε ο άνθρωπος αυτός και για το πόσο βαθιά είχε αντιληφθεί τον σπου-

δαίο ρόλο των βιβλιοθηκών και ιδιαίτερα των σχολικών. Ο ΠΗρίγκος πριν απὀ δύο αιώνες είχε συνείδηση Ευρωπαίου βιβλι- οθηκάριου, είχε κοινωνική συνείδηση και πάθος για τα βιβλία, τα θεωρούσε ζωντα- νά και απαιτητικά όντα, σ᾿ ένα σχόλιο του μάλιστα, κάτω από την υπογραφή του, είχε προσθέσει τη φράση: «Εραστής των βιβλίων». Αυτός υπήρξε και ο μοναδικός τίτλος που εζήτησε αυτός ο ταπεινός Έλ- ληνας για τον εαυτό του, η μοναδική µα- ταιοδοξία του. Ας ακούσουμε πάλι τη σε- µνή φωνή του:

Και τόδε το [βιβλίο], συν τοις άλλοις, σήμερον εμού και αύριον εσού, ανα- γνώστα, και ουδέποτε οὐδενός. [...] Λίγο πολλά ετούτα τα βασίλεια της γης και οι κυβέρνησες και οι τάξες και οι πρά- ξες διά γραμμάτων γίνονται, και συ- σταίνονται͵ Και στολίζονται, και αυξαί- νουσιν, και τα βιβλία φυλάτουσι σε βι- βλιοθήκες, και άνθρωποι στες βιβλιοθή- κες, πλερωμένοι παραστεκάµενοι. [... Ο Θεός να φυλάγη κάθα χριστιανός, το οποίον βλέπω στο Γένος µου και πικραί- νουµαι τους Έλληνας να µην αγαπούνε την ανάγνωσιν. [...] Πολλοί στες βιβλι- οθήκες γίνονται κλέφτήδες και ξεσκί- ζουν φύλλα ανάµεσα από το βιβλίο, και χαλνούν το βιβλίο, και το κάνουν ατε- λές. Άλλοι πάλι κλέβουν όλο το βιβλίο, αν τους βολέσει. Αφοβία Θεού! Οπού ημπορούν να ὠφεληθούν πολλοί όταν είναι στη βιβλιοθήκη, και όχι ένας οπού το πήρε, και ύστερα χάνεται και πάει στο καλό. [...] Εμάθαν από τους καλο- γέρους µας, οπού όλα τα βιβλία απὀ το Άγιον Όρος τα κλέψαν και τα φέραν στην Ιγγλετέρα και τα πώλησαν, και κά- θησαν εκεί και ασώτως εξόδιασαν αυτά τα παράνομα άσπρα οπού πήραν, οπού είναι το ίδιο, σαν ο Ιούδας τον Χριστόν επούλησε, έτζι όσοι από βιβλιοθήκες κλέβουν και πωλούν.

μα

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

Ἡ ζωήτου Το έτος γεννήσεως του Πρίγκου δεν γνῶ- ρίζουμε ποιο είναι ακριβώς. Ορισμένοι αναφέρουν το 1725 και αυτό τον αριθ- μό σημειώνει ο Σκουβαράς. Οι γονείς του ήταν πολύ φτωχοί και φαίνεται ότι έµει- νε ορφανός σε µικρή ηλικία, πράγµα που τον υποχρέωσε να δουλέψει από νωρίς και να μείνει µακριά απὀ κάθε, έστω και στοιχειώδη, σπουδή. Αργότερα, στην ἔε- νητειά, απολογούμενος κι αυτός σαν τον Μακρυγιάννη για το «απελέκητο γράψι- µό» του, λέει για την περίοδο αυτή: Ἐτούτο µου το γράψιμο, οπού πρέπει να βάνει γυαλιά της μύτης όποιος θα το διαβάσει, ότι δεν έµαθα, καλύτερα δεν ηξεύρω, ότι όταν µαθαίναν στο σχο- λείο τα γράμματα εγώ, ορφανός όντας, κουβαλούσα ξύλα, και τώρα βλέπω και καίοµαι οπού δεν έμαθα. [...] Εγώ [μα- θήµατα]| ουκ εγεύθην μήτε διά του µι- κρού µου δακτύλου, ότι άνευ διδασκά- λου γράμματα ου µαθαίνονται και άνευ καιρού και δαπάνης, α εμοί όλα ελλιπή ήτον όταν ημουν νέος [και] τώρα ουκ έχω. Από μικρός επήρε για υπόδειγμα στη ζωή του τον άρχοντα Κωνσταντίνο Μαυρίκιο (Ξυπόλητο), που υπηρέτησε στη Βλαχία τους Μαυροκορδάτους και το 17358 γύρι- σε στην πατρίδα του Ζαγορά και την ευ- εργέτησε ποικιλοτρόπως, όπως µας πλη- ροφορούν, στη Νεωτερική Γεωγραφία τους, ο Φιλιππίδης και ο Κωνσταντάς. Γράφει σχετικά ο Πρίγκος, στο εξώφυλλο του Περί Καθηκόντων έργου του Ιωάννου Νικολάου Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου (έκδοση του 1722). που είχε δωρήσει στη Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς: Ενθυμούμαι στους 1736 ἠ 39, οπού ήλθε από τη Βλαχία ο µακαρίτης Κων- σταντίνος ἘΞυπόλητος, λογοθέτης του

12

βλάχμπεη. απὀ τον τόπο µας Ζαγο- ρά Σωτήρα. οπού είναι τα σπίτια του ομπρός στον Άγιον Γεώργιον, µε πολλή δόξαν και έκαµε ένα καλό, οπού το νερό --βρύση του Αγίου Γεωργίου -- οπού µε το να, είναι ολίγο, διά να µη χάνεται, τοίχο έκαµε απὀ το βουνό έως τον Άγι- ον Γεώργιον καιτο ύψωσε. [...| Πατρίδα µου, και εγώ ο μικρός Ιωάννης Πρίγκος, οπού εγεννήθηκα στην Αγίαν Παρα- σκευήν, και εµεγάληνα στον Άγιον Γε- ώργη κοντά στα σπίτια του αυτού άρχο- ντος, αγάπησα να τον μιμηθώ και ιδού, οπού στέλνω σου βιβλία, σωτήριν ψυ- χής. Ειδον οπού, όστις πίη ύδωρ διψήσει πάλε, λέγει ο Κύριος ος δε πίη εκ του ύδωρ τούτου των λόγων του Θεού, οπού είναι άρτος αγγέλων, οι ψυχαί θρέφο- νται Θεού πεινούντες, ου διψήσουσι έτι. Λάβε, πατρίδα µου, τούτο το ζων ύδωρ.

1740-1742: Τον βρίσκουμε στην Αλεξάν- δρεια. Εδώ άρχισε και ο μεγάλος έρωτας της ζωής του για τα βιβλία και τη µόρ- φωῶση. 1742-1751: Βρίσκεται τώρα στη Βενετία, το επόμενο µεγάλο κέντρο του παροικια- κού Ελληνισμού, όπου ο Πρίγκος θα θρέ- Ψειτον έρωτά του τόσο, ώστε, να του γί- νει πάθος υπέρτατο. Εδώ θα γνωρίσει ο κυρ Ιωάννης τη µεγάλη άνθηση της ελ- ληνικής τυπογραφίας και του ελληνικού βιβλίου, πράγμα που θα τον εντυπῶσι- άσει υπέρµετρα και θα τον βοηθήσει να ωριμάσει πνευματικά. Γράφει για τις νέες του αγάπες στη Βενετία: Δύο τυπογραφίες είναι ελληνικές εις Βενετία, οπού τυπώνουν βιβλία µε τα µολυβένια γράμματα. Και η µία είναι ο Ρωμαίος ο Γλυκύς, η άλλη του Αντώ- νη Βόρτολη. Αυτός είναι Φράγκος. Στην Βενετία έχοµεν όμορφη εκκλησία και πολλοί πραγµατευταί Ρωμαίοι απὀ δι- αφόρους τόπους είναι κατοικηµένοι.

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

[...] Όποιοι μάθουν ιταλικά ή λατίνα οι Έλληνες, βρίσκουν τότε στους Ιταλούς πολλά βιβλία διδαχής και συνθέτουν γλυκιές [διδαχές], καθώς ο Μπηνιάτης πήρε απὀ τον Πάτρε Σίνιαρη. 1751 - 1755: Βρίσκεται για εμπόριο στη Σμύρνη. Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη δράση του εκεί, εκτός του ότι έγινε εκ- κλησιαστικός επίτροπος στην Αγία Φωῶ- τεινή και εργάστηκε µε ζήλο για την ενο- ρία αυτή. 1755 - 1776: Είναι εγκατεστημένος στο Άμστερνταμ, όπου και θα συνεχίσει την εμπορική του δράση. Εδώ θα πλουτίσει υλικά και πνευματικά, θα γίνει ένα ολο- Κκληρωμένο ανθρώπινο πλάσμα και θα θέ- σει σε εφαρμογή τα σχέδιά του για το Ελ- ληνομουσείο και τη Βιβλιοθήκη της Ζα- γοράς. Αμέσως θα αρχίσει τη σύνταξη του Χρονικού του Άμστερνταμ.

Από τα µέσα του 17ου αιώνα το Άμ- στερνταμ είχε γίνει το χρηµατιστικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο του κό- σµου. Ἠταν, επίσης, ένα σταυροδρόμι των νεωτερικών ιδεών, που εκυκλοφο- ρούσαν τότε στην Ευρώπη, Και κέντρο µε µακριά παράδοση στα κλασικά γράµµα- τα.

Την εποχή που έφτασε ο Πρίγκος ήταν µια από τις ελάχιστες ευρωπαϊκές πόλεις όπου η επιστημονική έρευνα ήταν ελεύ- θερη και η τυπογραφία λειτουργούσε χῶ- ρίς λογοκρισία. Άλλο σηµαντικό πλεο- νέκτηµα του Άμστερνταμ ήταν η ανε- ξιθρησκεία που επικρατούσε, πράγμα σηµαντικό για τους Έλληνες Ορθοδόξους οι οποίοι μπορούσαν εκεί να εκδίδουν τα εκκλησιαστικά τους βιβλία και να ασκούν τα χριστιανικά τους καθήκοντα, πράγμα δύσκολο στις χώρες όπου επικρατούσε ο Καθολικισµός. Στο λιμάνι αυτό της Ολ- λανδίας είχαν εγκατασταθεί Έλληνες από

τις αρχές του 18ου αιώνα, έμποροι κυρί- ως µε τους βοηθούς τῶν, µερικοί µαγαζά- τορες, καθιύς και άλλοι περαστικοί όπως λόγιοι, κληρικοί, ναύτες κλπ. Οι ολλαν- δικές αρχές στα 1731 είχαν δώσει στους Έλληνες εμπόρους την ίδια ελευθερία µε τους Ολλανδούς.

Από το 1769 θα αρχίσει ο Πρίγκος να καταγράφει και τα γεγονότα του Α΄ ρω- σοτουρκικού πολέμου, τα οποία θα παρα- κολουθήσει µέχρι τη σύναψη της συνθή- κεςτου Κιουτσούκ - Καϊναρτζή στα 1774. Στις σημειώσεις του αυτές, που θα αποτε- λέσουν τέσσερις πολυσέλιδους τόμους, καθώς και στο Χρονικό του Άμστερνταμ, θα υπογραμµμίσειτη µεθοδικότητα και ερ- γατικότητα τῶν Ολλανδών, μολονότι εκ- φράζει τη δυσφορία του, επειδή αντιλαμ- βάνεται, από τη φιλαργυρία τους, ότι ερ- γάζονται για να πλουτίσουν. Στην εποχή μας ορισμένοι συγγραφείς έχουν ανιχνεύ- σει την πηγή του καπιταλισμού στις αρε- τές που ενέπνευσε ο Προτεσταντισμός. Όμως, για τον Ορθόδοξο Χριστιανό κυρ Ιωάννη, η συσσώρευση του χρήματος, η εργασία και ο πλουτισµός δεν είναι αυτο- σκοποί. Ο δυτικός καπιταλιστικός ατοµι- κισµός τού είναι ξένος και αποκρουστι- κός:

Σαν το σκωλήκι οπού κάνει το μετάξι,

τέτοιο σκωλήκι πρέπει να είναι ο άν-

θρωπος, καµατερό. Όσο ζη να κάνη

καλό του πλησίου του. [...] Πόση είναι η

ζωή σου, οπού είναι περαστική, άνθρω-

πε, και αποθαίνεις; Είδα πολλούς, οπού εµερίµμνησαν του αιώνος τούτου και υπερεπλούτηναν. Όμως απέθαναν και άλλοι πήραν τα πλούτη τῶν. [...] Απέ- θανε ο αμπασσαδόρος της Σπάνιας και άφησε πλούτος έως ένα μιλλιούνι φλῶ- ρία [...]. Τι πλάνη οπού έχει ο κόσμος, οπού ημπορούσε να κάµη τόσο καλό και δεν το έκαμε! [...] Και δεν το εξόδιαζε,

13

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

µέρος κάνε, διά βοήθεια τῶν πτωχών να

τα εύρη ανάπαυσιν στην ψυχή του, σαν

αποθάνη; Καλότυχοι όποιοι κάνουν ελε-

ημοσύνη απὀ εκείνα οπού έχουν! Αλλά εκτός απὀ την αγάπη στον συνάν- θρῶπο, ο Πρίγκος νοσταλγεί και την πλούσια φύση της ιδιαίτερης πατρίδας του, µε τα πυκνά δάση και τα πανύψηλα δέντρα, αναγκασμένος να ζει σε µια χώρα σχεδόν γυμνή απὀ χλωρίδα, µακριά από το ζωντανό φως του ήλιου, πολύ συχνά µέσα σε υγρασία και παγωνιά αμείλικτη για έναν Έλληνα, συνηθισµένον στο ἦπιο και στοργικό κλίµα της Ελλάδας. Θα πι- κραθεί πολύ όταν θα συγκρίνει την επιµέ- λεια και την τάξη µε την οποία οι Όλλαν- δοί κατάφεραν να αξιοποιήσουν την άχα- ρη χώρα τους µε τα τόσα γεωφυσικά και Κλιματολογικά μειονεκτήματα, σε αντίθε- ση µε τους σκλάβους Έλληνες που, ενώ ζουν σε ένα τόσο πλεονεκτικό περιβάλ- λον, δεν μπορούν ή δεν έχουν τις αρετές εκείνες που θα τους επιτρέψουν να το αξι- οποιήσουν και να χαρούν τη ζωή τους. Τους Ολλανδούς θα τους θαυμάσει ακόµη για την ανεκτικότητα και ανεξιθρησκεία της κοινωνίαςτους, καθώς και για τη λιτό- τητα των εκκλησιαστικών τους τελετών. Θα εγκωµιάσει, τέλος, το Χρηματιστήριο, την Μπούρσα (ένας άλλος Έλληνας της διασποράς, ο Αλεξανδρινός Καβάφης, θα χρησιμοποιήσει αργότερα τη λέξη (Μπόρ- σα). Στην Μπούρσα αυτή. θα περάσει ο Ἡρίγκος µεγάλο µέρος της ζωής του στην κολόνα νούμερο 10, µαζί µε τους άλλους Έλληνες που κάνουν εμπόριο µε την Ελ- λάδα, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρ- νη, τη Θεσσαλονίκη, την Αλεξάνδρεια και άλλα µέρη της Ανατολής.

Αμέσως µετην ἀφιξή του στο Άμστερ- νταµ. αρχίζει να συμμετέχει ενεργά στη ζωή καιτον αγώνα της παροικίας (που είχε

14

αρχίσει µερικά χρόνια πριν) να αποκτήσει μόνιμο ιερέα και κτήριο για την ορθόδο- ξη εκκλησία, όπως είχαν οι άλλες κοινό- τητες, π.χ. της Βιέννης, της Βενετίας, της Ῥωσίας. Οι ενέργειες των πάροικων για να αναλάβει τη διοίκηση και συντήρηση η ρωσική Σύνοδος -- προς την Ορθόδοξη Ῥωσία έστρεφαν τότε ακόµη τα βλέμμα- τάτους οι υπόδουλοι Έλληνες -- απέτυχαν και γι᾽ αυτό αποφάσισαν να στηριχθούν στα δικά τους οικονομικά µέσα. Έτσι, στα 1764, κατόρθωσαν να προσλάβουν ιερέα, ένα Ζαγοριανό ιεροµόναχο, Και να αγορά- σοὺυν το κτήριο όπου τελικά στεγάστηκε η εκκλησία της Κοινότητας. Μέχρι τότε οι πάροικοι χρησιμοποιούσαν ὡς εκκλησία ένα μαγαζί. Είχε γράψει τότε ο Πρίγκος: Είχαμεν την αγία µας εκκλησίτζα. [...] Είναι πολύ να έχωμε τέτοια χάρη τό- σον µακριά απὀ τους τόπους µας, εδώ στον τόπον των λουθηροκαλβίνων. [...] Ο Θεός σχωρέσ᾽ τους [τους παλαιούς, τους πρωτεργάτες], οπού ήτον αφορμή σε αυτό το καλό, οπού είναι παρηγορία να λέμε ένα «Κύριε ελέησον», να µην ασεβήσωμεν. Στον επίµονο αγώνα του Πρίγκου και των άλλων πάροικων, για την απόκτηση εκκλησίας και την ίδρυση μόνιμης ενο- ρίας, δεν πρέπει να ιδούµε μονάχα τον πόθο τους να εκπληρώνουν τη χριστιανι- κή τους λατρεία, αλλά την εσώτερη, πάλι, ανάγκη της ὑπαρξής τους, µέσα απὀ τη χριστιανική σύναξη να συνδεθούν πνευ- µατικά και ψυχικά μεταξύ τους και µε το σκλαβωμένο γένος.

Ἰωάννης Πρήγκος,

εραστής των βιβλίων

Β΄ ΜΕΡΟΣ,

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ

Αυτά διηγούμαι εγώ, Ιωάννης Πρίγκος, οπού ήκαµε τα μικρά αλλά από µικρά έγιναν τα µε-

αδιώνεται να επιτύχη. 4{έγω τούτο ἵνα µην κα-

ταφρονήτε τον πόθον µου, οπού είναι διά ζήλον Κυρίου.

γάλα. Και οπού μικρά ὃεν ψΨηφά, μεγάλα δεν ΤΓ α ταπεινά γραφτά που µας άφησε αποκάλυψαν µια µεγάλη ψυχή, έναν γνήσιο Έλληνα που αρκετές δεκαετίες πριν απὀ τον άλλο µεγάλο µας αγράµµα- το. τον Στρατηγό Μακρυγιάννη, διακήρυ- ξε µε τον δικό του λόγο ότι «χωρίς αρε- τή και πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους, έθνη δεν υπάρχουν» κι ότι «τα γράμματα κάνουν ανθρώπους». Είναι πολλά τα σηµεία που θα μπορούσε να αντιπαραβάλει κανείς τα γραφτά του ἨἩρίγκου µε εκείνα του Μακρυγιάννη. Τα γραφτά του Πρίγκου, όπως του Μακρυ- γιάννη, είναι από εκείνα που, ενώ τα ίδια ντρέπονται για την «απελέκητη» ὑπαρξή τοὺς και φοβούνται μήπως κανείς «κατα- φρονήσει τον πόθο» τοὺς, δρουν καθαρ- τήρια για το πνεύμα και την ψυχή όσων θα κατέβουν φυσικότατα την ίδια κλίµα- κα της ταπεινοσύνης που έχουν κατεβεί οι αγράµµατοι συγγραφείς τους.

Από τα 1762 άρχισε να στέλνει τα βι- βλία, που είχε συγκεντρώσει, στη Ζαγορά (μέσω Σμύρνης). Εκείνο που ζητούσε επι- τακτικά στα γράμματά του προς τον εφη- µέριο της Αγίας Κυριακής, είναι να τοπο- θετήσει τα βιβλία στον χώρο όπου βρι- σκόταν το σχολείο. Ας διαβάσουμε τις οδηγίες του για τον σχηματισμό της Βι- βλιοθήκης:

Να τα τοποθέσετε, όπου είναι τοποθε-

µένο το σχολείο της χώρας, οπού όταν

έφυγα ήτον εις τον Άγιον Ιωάννη. Αν εἶ- ναι, εκεί να είναι και τα βιβλία. Ειδέ και είναι στον Άγιον Γεώργη ή αλλού όπου

είναι, ή όπου μετατόπιση να μετατοπούν μαζί και αυτά διά να είναι στο σχολείο διά των μαθητών σχολήν και διατριβήν στα µαθήµατα, καθώς έτσι κάνουν σε άλλα µέρη παντού. Και να τα διαβάζη όποιος θέλει και οπόταν θέλη. παρά να µην τα κλέβη, ότι είναι κρίµα να πάρη τινάς ένα, παρά όλα διά όλους να είναι... Τις κασέλες ὡς είναι θέλετε τις βάνει µια επάνω στην άλλη να γένη σαν µικρή βιβλιοθήκη διά ὠφέλειαν και προκοπήν στοὺς νέους της πατρίδας µας, οπού µε αυτά τα φιλοσοφικά και ιστορικά και εκκλησιαστικά βιβλία παραδίνουν σε όλα τα σχολεία τα µαθήµατα, τόσον εις το γένος µας, ὡσάν και στα άλλα γένη οπού είναι στην Ευρώπην. Και να δώ- σει ο Θεός να προξενήσουν καλό οπού µε την σπουδήν στολίζοµε τα ήθη µας και ερευνώντας τας Γραφάς, καθώς λέ- γει ο Κύριος, ευρίσκοµεν τι να κάµωμε και πώς να πολιτευτούµε σε τούτην την ζωήν...

Μα και πάνω στα ίδια τα βιβλία που έστει-

λε, σημειώνει µε πάθος τις οδηγίες του: Και τόδε εμού Πρίγκου να βρίσκεται στη µικρήν βιβλιοθήκην της πατρίδος µου Ζαγοράς. Βολετό μετέπειτα και άλ- λοι να φέρουν και άλλα βιβλία στην πα- τρίδα και γενή η βιβλιοθήκη µεγαλύτε- ρη. Άμποτες να τα αναγινώσκουν και να µην στέκουν διά να τα χαλνά ο κο- νιορτός. Ἐτἁι ελπίζω ότι θέλει ευρεθού- νε ερασταί να τα αναγινώσκουν και να ὠφελούνται απὀ τα γεγραμμένα.

Στα 1762 λοιπόν, ο Ιωάννης Πρίγκος, ο πρώτος ίσως συνειδητός βιβλιοθηκάρι-

15

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

ος του Νέου Ελληνισμού, οραματιζόταν µια σχολική βιβλιοθήκη προσαρτηµένη στην υπηρεσία ενός ανώτερου σχολεί- ου, του Ελληνομουσείου, που θα οικοδο- μούσε στα 1777. Μια βιβλιοθήκη που θα ήταν ταυτόχρονα και λαϊκή, στη διάθεση δηλαδή όλων των µελών τῆς κοινότητας: «Όποιος θέλει και οπόταν θέλει [...] όλα διά όλους», γράφει ο ίδιος. Ιδού η βασική αρχή µιας λαϊκής βιβλιοθήκης µε ελεύθε- ρη πρόσβαση για τον καθένα.

Και µε την ευκαιρία να υπενθυµίσω -- αφού οι Έλληνες και το ελληνικό κράτος έχουν πάθει αµνησία-- τη σημασία που έδινε και ο Κοραής στη σχολική βιβλιο- θήκη, όταν έγραφε στους κατοίκους της Σμύρνης:

Θέλετενα ευδοκιµήσει το σχολείον σας;

Πρέπει να αρχίσετε από το να καταστή-

σετε βιβλιοθήκην καλήν και πλουσίαν’

ανάγκη δεν είναι να την κάµετε παρευ-

θύς τοιαύτην, ανάγκη όµως είναι να αρ-

χίσετε. Συνολικά ο κυρ Ιωάννης, µέχρι το 1776 που εγύρισε πίσω στη Ζαγορά, έστειλε περίπου δ00 τόµους βιβλίων. Τα περισ- σότερα ἦσαν σπάνιες εκδόσεις αρχαίας ελληνικής γραμματείας καθώς και έργα βυζαντινών συγγραφέων, χρονογράφων και ιστορικών, καθώς και πατέρων της Εκκλησίας. Λιγότερα σαν τα φιλοσοφι- κά βιβλία, τα ιστορικά και οι γεωγραφίες. Τέλος, είχε στείλει άτλαντες και χάρτες, καθώς και βιβλία µε απεικονίσεις πόλε- Ων, τόπων, ναών και αγαλμάτων της κλα- σικής αρχαιότητας. Βασικό κριτήριο για την επιλογή τῶν βιβλίων ήταν η δυνατό- τητά τους να χρησιμοποιηθούν Ως εγχει- ρίδια για διδασκαλία.

Όμως, φαίνεται ότι τα βιβλία άργη- σαν πολύ να φτάσουν στη Ζαγορά. Κι όχι µόνο αυτό. Ύστερα απὀ τρία χρόνια, στα

16

1765. ο εφηµέριοςτης Αγίας Κυριακήςθα πληροφορήσει τον Πρίγκο ότι το σχολείο δεν λειτουργεί πλέον κι ότι τα βιβλία που είχε στείλει είναι ακόµη κλειδωμένα στις κασέλες τους, διότι «δεν ηξεύρει κανείς να τα διαβάσει». Η είδηση αυτή, ασφα- λώς, θα επίκρανε τον κυρ Ιωάννη, µολο- γότι πιστεύω ότι δεν θα τον εξέπληξε και πολύ. Ωστόσο, κατάλαβε ποιος παράγο- ντας θα ήταν εκείνος που θα βοηθούσε το ζωντάνεμα της βιβλιοθήκης: Η ίδρυση ενός ανωτέρου σχολείου, το οποίο εκτός του ότιθα προσέφερε παιδεία και γνώσεις στους νέους, θα γινόταν µε τη βιβλιοθήκη του κέντρο πνευματικής και πολιτιστικής προόδου για τον τόπο. Επειδή είχε μάθει μάλιστα ότι απὀ το 1762 βρισκόταν στη Ζαγορά ο συμπατριώτης του έκπτωτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλ- λίνικος ο Δ΄ ενώ Μητροπολίτης Δημη- τριάδος ήταν ο αδελφός του Καλλίνικου Γρηγόριος, θα κάµει και µια έμμεση έκ- Κληση στους δύο αυτούς ιεράρχες να τον βοηθήσουν. Απτόητος, εν τῶ μεταξύ, θα συνεχίσει να στέλνει βιβλία. Ποιος τάχα θα μπορούσε να «καταφρονήση τον πό- θον» αυτού του παθιασµένου Έλληνα; Ποιος τάχα δεν θα βοηθούσε έναν τόσο πεισµατάρη άνθρωπο, που ό,τι αποφάσι- ζε θα το έκανε πράξη, αφού είχε µέσα του τον «ζήλον του Κυρίου»; Θα απαντήσει στον εφηµέριο τῆς Αγίας Κυριακής: Είδα και τα βιβλία οπού κλειδωμένα στέκουν και µε το να µην είναι σχολείο και ο Θεός να δώσει διά επιµελείας του Παναγιωτάτου [εννοεί τον Καλλίνικο] και του Πανιερωτάτου [εννοεί τον Γρη- γόριο]| και τῆς πατρίδος µας τοὺς προε- στούς να κάνουν να είναι σχολείο, να εἶ- ναι εις χρήσιν και τα βιβλία οπού είναι απὀ ένα κάθα λογής. Τώρα έστειλα απὀ εδώ άλλες δύο κασέλες και απὀ Βενε-

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

τία άλλη µία. Τα έστειλα του κυρ Δημή- τρη Φρονίµου στην Πόλη, να τα στείλη αυτού. Και είναι και αυτά απὀ ένα κάθα λογής. Και ο Θεός να δώση να γένη αυ- τού σχολείο, να είναι εις δούλεψιν της πατρίδος. Γνωρίζοντας, την παρουσία του Καλλίνι- κου στη Ζαγορά, αρχίζει αλληλογραφία µε το φῶτισμένο και φιλόπατρι ιεράρχη, που θα αναλάβει µε θερμό ζήλο να προ- ὠθήσει τα σχέδια του συμπατριώτη του. Ο Πρίγκος του στέλνει αµέσως χρήµα- τα για να λειτουργήσει πάλι το κατώτε- ρο «Σχολείο των Κοινών Γραμμάτων», που ήταν ένα είδος δημοτικού. Θα εξα- σφαλισθεί έτσι ο μισθός ενός δασκάλου για δέκα χρόνια. Το 1779 ο Καλλίνικος θα ανακαινίσει το κτήριο καιθα εξασφαλίσει μονίμως τη μισθοδοσία. Ενώ ήδη από το 1767, µε χρήματα του κυρ Ιωάννη, είχε οικοδομηθεί, κοντά στο ναό του Προδρό- μου, το πέτρινο κτήριο της Βιβλιοθήκης. Την ίδια αυτή εποχή, στη διάρκεια της εικοσαετίας 1759 - 1779, ο Κοσμάς Αι- τωλός θα διατρέξει ολόκληρη σχεδόν την Ώπειρο µετην προτροπή «Δράξασθε Τ[αι- δείας». Τότε, όµως, θα αρχίσει να πλάθε- ται και η µεγάλη αλλά και τόσο τραγική μοίρα του Ρήγα Φεραίου ή Βελεστινλή: Στα 1772, σε ηλικία περίπου δεκαπέντε χρόνων, θα µαθητέψει στο Σχολείο τῶν Κοινών Γραμμάτων της Ζαγοράς, αυτό που είχαν ανοίξει πάλι απὀ το 1766 τα χρήµατα του Πρίγκου και ο αγώνας του Καλλίνικου, και στα έντιµα χέρια του δα- σκάλου Κωνσταντίνου Τριανταφυλίδη. που πολλοί τον εγνώριζαν ως Λογιώτατο και που, κοντά στα φιλολογικά µαθήµα- τα, είχετην τόλµη να διδάξει στοιχεία φυ- σικών επιστημών. Έτσι, ο Ρήγας θα αρχί- σει να μπαίνει σ᾿ ένα ρεύμα που θα τον οδηγούσε σύντομα στον διαφωτισµό και

στο πνεύμα της γαλλικής επανάστασης. Το ρεύμα αυτό, έχουν γράψει οι ιστορι- κοί Νικαρούσης και Ευαγγελίδης!, αναρί- πισε τον Ρήγα κιόλας από τότε που άνοι- γετις σελίδες των γεὠγραφιών, των ατλά- ντων και των άλλων βιβλίων, που από τα 1762 είχε αρχίσει να στέλνει ο ταπεινός Ἠρίγκος στη Ζαγορά. Ο Τρύφων ΕΌαγγε- λίδης θα γράψει μάλιστα τα εξής: Ἐν τη βιβλιοθήκη ταύτα μελετών τα επιστημονικά και ιστοριογραφικά συγ- γράμματα, κατά τον χρόνον της αυτόθι σπουδής του ο Ρήγας, ενεπνεύσθη την απελευθέρωσιν του γένους. Ουκ ολίγον συνετέλεσαν και αἱ εν τοις βιβλίοις ση- μειώσεις του Πρίγκου. Ἐν τω μεταξύ ο Πρίγκος δεν χάνει τον καιρό του στο Άμστερνταμ. Παρακολου- θεί την πνευματική κίνηση της Ευρώπης και τα επιστημονικά επιτεύγματα. Σηµει- ώνει και σχολιάζει όλα όσα θα μπορού- σαν να κάμουν τους Έλληνεςνα ιδούν χῶ- ρίς προκατάληψη την επιστημονική έρευ- να και γνώση. Πληροφορείται ότι ένας μεγάλος Γάλλος διανοούμενος, ο Βολταί- ρος, κάνει εκκλήσεις στους βασιλιάδες να διώξουν τους Τούρκους από την Ευρώπη. Θα σημειώσει την είδηση που εδιάβασε στις εφημερίδες: Ο νατουραλίστας Βολταίρης έγραψε βι- βλίο και το ετύπωσε και [....] λέγει είναι δίκαιο να ομονοιάσουν οὔὖλοι οι βασι- λείς της Ευρώπης να εξανθρακίσουν τον Τούρκο από την Ευρώπη, ότι έκαµε και κάνει πολλή φθορά εις την χριστιανω- σύνη, και κάθα τόσο ταράσσει την Ευ-

Αδάμ. Νικαρούσης, «Ο Ρήγας, η Σχολή και η Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς», 4ελτίον [Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος (Νέα Σει- ρά), τ. 1. τευχ. 3 (1929) 53-55 και Τρύφων Ευ- αγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, 1936. Ανατύπωση Καραβίας, Αθήνα 1992.

17

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

ρώπη βάζοντάς τη σε πολέμους. Αν το έγραψε αυτό αληθινά, έκαμε καλά και το έγραψε... Το ενδιαφέρον του για την πίστη του Γέ- νους, την Ορθοδοξία, είναι πάντα ζωηρό. Έχει αντιληφθεί, όµως, ότι οι Έλληνες δεν γνωρίζουν τον Χριστιανισμό τους, τα δόγµατα και τα Ἱερά Βιβλία του. Το αντί- θετο βλέπει ότι συμβαίνει µε τους Καθο- λικούς και τους Προτεστάντες. Θα γρά- Ψει αρχικά ο ίδιος µια Κατήχηση, που η σεµνότητά του φαίνεται ότι τον εµπόδι- σενα την εκδόσει. Στη συνέχεια θα κάµει έκκληση στον Πατριάρχη Καλλίνικο, στη Ζαγορά, να συγγράψει ένα σχετικό βιβλίο και να το στείλει για να το τυπώσει στο Άμστερνταμ. Ο Καλλίνικος, όµως, προτί- µησε να γράψει ένα βιβλίο κατηχήσεως για ιερείς. Έτσι, ο Πρίγκος προτίµησε να ανατυπώσει τα βιβλία δύο σοφών Ελλή- νων, που εκτιμούσε βαθύτατα. Το πρώτο, ήταν ή Πέτρα Σκανδάλουτου Κεφαλονίτη ιερωµένου Ηλία Μηνιάτη, που είχε εκδο- θείγια πρώτη φορά στα 1718 στη Λειψία. Ο Πρίγκος θα το ανατυπώσει στα 1760. Το δεύτερο, ήταν το έργο του μεγάλου δασκάλου του γένους Ευγένιου Βουλγά- ρεῶς Ορθόδοξος Ομολογίατής Καθολικής και Αποστολικής Εκκλήσίας τής 4νατολι- κής, που το είχε διαβάσει στα 1759. Να τι γράφει για την εντύπωση που του άφησε: Ἠτον πολλά χρειαζόµενο τα σχολεία μας να δίνουν µαθήµατα αυτήν την ορ- θόδοξον ομολογίαν... Την πίστην πρά- τα να ηξεύρωμεν, να µην είµεστε χρι- στιανοί µε το όνοµα αλλά και µε τα έργα. Έχουν χρέος οι επίσκοποι ετούτο να ορίσουν να γενή. Οι πολιτείες έχουν χρέος να το κάµουν. Οι γονείς των παι- δίων έχουν χρέος να το ακολουθήσουν, να μαθαίνουν τα µικρά παιδία τι πιστεύ- ουν. Αν ρωτηθούν και απὀ τινα αιρετι- κόν να ηξεύρουν να αποκρίνωνται ότι

118

αλλέως είµεστε σαν ζώα, να είµεστε χρι- στιανοί και να µην ηξεύρωμε την πίστην του Χριστού. Φα ξανατυπώσει το βιβλίο αυτό του Ῥουλγάρεως στα 1767 στον ίδιο τόμο, μαζί µε άλλα ανάλογα κείµενα: του Γεν- ναδίου Σχολάριου, του Μεγάλου Αθανα- σίου καθώς καιτο «Συμµβόλον της Πήστε- Φσ) των Οικουµενικών Συνόδων. Ταυτόχρονα, πλέοντας µέσα στο εκλα- Ἰκευτικό ρεύμα του νεοελληνικού διαφῶ- τισμού, που τότε αρχίζει να σαλεύει, θα διατυπώσει την ἀποψή του για την ανά- γκη να μεταφραστούν οι Γραφές στην απλή, κοινή γλώσσα του λαού. σ᾽ αυτήν που και ο ίδιος έγραψε τους στοχασμούς του. Να τι γράφει, στο πρώτο εξώφυλλο του βιβλίου, για τη μετάφραση της Και- νής Διαθήκης που είχε εκδόσει στα 16358 ϱ Μάξιμος Καλλιπολίτης: Η Καινή Διαθήκη εξηγηµένη απὀ το ελ- ληνικό στο απλό, στην γλώσσα οπού τώρα ομιλούμµε. Είναι δύο όμοια βιβλία τούτα. Ετούτο είναι ο πρὠτος τόμος. Εἰ- ναι εξηγηµένα να καταλαβαίνωμε΄ όµως το ελληνικό πρωτότυπο άλλη νοστιµάδα και γλύκα έχει. Όμως όποιος δεν το κα- ταλαβαίνει τι λέγει βέβαια καλύτερα το απλό αγαπά... Η Εκκλησία µας δεν το δέχεται τόσον αυτά τα εξηγητά Ευαγγέ- λια, φοβώντας να µην παρεξηγηθή τίπο- τε σφάλμα και γεννηθή καμία αίρεσις... Όμως, καθώς και ο εδώ πρόλογος λέγει, εξηγηθή σε τόσες απλές γλώσσες. Οι Ολλανδέζοι καθώς ομιλούσι απλά. έτσι είναι εξηγηµένο, και οι Ρούσσοι ομοίως, και άλλοι. Μόνον εμείς ακούµετο ελλη- νικό και οι Ιταλοί το λατίνο. Διαβάζουν και καθόλου δεν αγροικούν. Το εξήγη- σαν όµως και ιταλικά. Και από τη θέση του αυτή, σχετικά µε τη μετάφραση των Γραφών στην κοινή γλώσσα, και από τη βαθύτατη εκτίμηση

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

που είχε στον Βούλγαρι, καταλαβαίνει κανείς ότι ο Πρίγκος δεν έπλεε µέσα στο επίσημο αντιδραστικό πνεύμα που διοι- κούσε τότε την Ορθόδοξη Εκκλησία. Πρίγκος και Κοραής

Στα 1772 φτάνει στο Άμστερνταμ ὡς αντιπρόσωπος εμπορικής εταιρείας, που εδρεύει στη Σμύρνη, ο εικοσιτριάχρονος σιορ Διαμαντής Κοραής. Ο Πρίγκος γνῶ- ρίστηκε µε τον μέλλοντα ηγέτη του Ελ- ληνικού Διαφωτισμού. Μας το λέει ο βο- ηθός του Κοραή, ο Σταμάτης Πέτρου στα «Ι ράμματα από το Άμστερνταμ», που έστειλε στη Σμύρνη απότο 1772 µέχριτο 1774.

Ἐκεί ο Πρίγκος αναφέρεται επανει- λημµένα ὡς σιορ Μπρίγκος και είναι σα- φές ότι συναντήθηκε πολλές φορές µετον Κοραή και τον παραγιό του. Οι συναντή- σεις αυτές είχαν σχέση µε την εργασία που έκαναν Και οι τρεις. Ο Πέτρου χρη- σιµοποίησε μερικές φορέςτον σχεδόν πε- νηντάχρονο τότε κυρ Ιωάννη ὡς ενδιάµε- σο για την αλληλογραφία που είχε µετον ένα συνεταίρο του Κοραή, στη Σμύρνη, τον Στάθη Θωμά. Οι σχέσειςτου Πρίγκου µε τον παραγιό φαίνονται καλύτερες από εκείνες που είχε µε το αφεντικό. Ο Ἰο- ραής βρισκόταν εξαρχής σε σύγκρουση µε τον Σταμάτη Πέτρου, επειδή ο δεύτε- ρος, άνθρωπος αμόρφωτος και απλοϊκός, µε αυστηρά παραδοσιακές αρχές, διαφώ- νούσε βαθιά και υπέβλεπε τον τρόπο που εζούσε και ασκούσε το εμπόριο ο νεα- ρός Κοραής, ο οποίος σε μικρό διάστηµα απὀ την εγκατάστασή τους στο Άμστερ- νταµ. εκδήλωσε, κάποτε πολύ προκλητι- κά για τη µικρή παροικία, τη σύγκρουση και μάλιστα τη ρήξη του µε τις παραδο- σιακές αξίες των υποδούλων. Σύμφωνα µε τον Φίλιππο Ηλιού, που επιμελήθηκε

την έκδοση τῶν επιστολών του Σταμάτη”, η στάση εξέγερσης και ανατροπής του Κοραή, που πρωτοεκδηλώθηκε µε άµεσο τρόπο στο Άμστερνταμ, σχετίζεται µετην τεράστια επίδραση που είχαν επάνω του οι πρόοδοι, σε πολλούς τοµείς, τῶν Προ- τεσταντών στην Ολλανδία και η σύντα- ξή του µε τις ευδαιµονιστικές αξίες, την ατοµική ελευθερία, την ελευθερία της σκέψης καθώς και την ανεξιθρησκία, που εγνώρισε εκεί, στην αναζήτησή του νέων μορφών κοινωνικού βίου για το γένος.

Ο Κοραής θα διώξει τελικά τον πα- ραγιό από κοντά του, διότι είχε βάσιµες υποψίες ότι αυτός ήταν που έστειλε στον πατέρα του και τον Στάθη Θωμά επιστο- λές όπου τον κακολογούσε για τη ζωή που έκανε και για τις εμπορικές του ικα- νότητες. Η αλήθεια είναι ότι η εμπορική του δράση ήταν παράτολµη για την παρα- δοσιακή νοοτροπία των Ελλήνων εµπό- ρῶν, διότι ο Κοραής προσπάθησε να πε- ράσει στην επιχείρησή του τις νέες αρ- χές του ευρωπαϊκού εμπορίου, ιδρύοντας μάλιστα την περίφημη «βιοτεχνία των τσοχών». Όμως, το παραδοσιακό εµπό- ριο των Ελλήνων ήταν µεταπρατικό και οι συνεταίροι του δεν μπόρεσαν να τον καταλάβουν, δεδομένης και της πολεµι- κής που φαίνεται ότιτοὺ έκανε ο Πέτρου. Αποτέλεσμα ήταν να έλθει η καταστρο- φἠή που ανάγκασε τον Κοραή να επιστρέ- Ψόει στη Σμύρνη, κοντά στοὺς γονείς του (το 1777).

Είναι βέβαιο, πάντως, ότι ο Πέτρου και άλλοι έμποροι της παροικίας, ανάµε- σά τους και ο Πρίγκος, δεν εκτιμούσαν και πολύ τις εμπορικές ικανότητες του

3 Σταμάτης Πέτρου, ΓΠράµµατα απὀ το Άμστερ- νταµ, (επιμ. Φίλιππος Ηλιού), Νέα ελληνική βι- βλιοθήκη., Αθήνα 1976.

19

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

Κοραή: «τούτος για νεγότζιο (δηλ. εµπό- ριο) δεν είναι». έλεγαν. Απόγτις επιστολές του Πέτρου φαίνεται ότι ο κυρ Ιωάννης είχε αποδοκιµάσει τον Κοραή, επειδή ο δεύτερος χρησιμοποιούσε Ως βοηθό στις συναλλαγές τον γιο ενός ανταγωνιστή του. Άλλες φορές, ο Πρίγκος στις συνα- ντήσεις του µε τον παραγιό κουτσοµπο- λεύει τον Κοραή. Στις επιστολές αναφέ- ρονται ρητά δύο, τουλάχιστον, συναντή- σεις του Πρίγκου µε τον Κοραή, όπου ο δεύτερος ερωτά τον κυρ Ιωάννη, στην πρώτη συνάντηση, «αν ειξεύρει ποίος εχθρός ήτανε οπού τα έγραψεν του πατέ- ρα του» ενώ, στην δεύτερη, (είχε προηγη- θεί εν τῷ μεταξύ µια επιστολή όπου οπα- τέρας επιπλήττει τον γιο), δίνει στον Πρί- γκο να αντιγράψει µια επιστολή, που είχε γράψει ο Κοραής και να τη στείλει στον πατέρα του (σ᾽ αυτήν ο Πρίγκος Όπερα- σπιζόταν τον Κοραή). Γράφει στο γράµ.- µα του ο Σταμάτης: Τώρα αγκαλιάστηκεν στους εδώ Ρωμαί- ους, οπού πρώτον δεν ήθελεν να τους δη, γυρεύει να τους παρακινήση να γρά- ψοὺυν προς τον πατέρα του πως εκείνα οπού έµαθε διά τον υιόν του είνε ψεύ- µατα. Εσύνθεσεν µίαν γραφήν πως την γράφει ο σιορ Μπρίγκος προς τον πατέ- ρα του και την έγραψεν κατά την θέλη- σίν του, και την έδωσε του σιορ Μπρί- γκου, Και τον παρεκάλεσε πολλά να την µεταγράψη και να την στείλη του πατέ- ρα του, την οποία γραφήν µου την εδιά- βασεν ο σιορ Μπρίγκος και µελέγειπως µε τα πολλά παρακαλέσματα οπού μ᾿ έκαµεν θα την µεταγράψω να την στεί- λω του πατέρα του’ και της αυθεντίας σου θα να σας γράψη εκείνα οπού είδεν και ἠκουσεν. Ο σιορ Διαμαντής γυρεύει να κρύψη την χάρµπα µες στο τσουβάλι. Το ότι έγραψε ο Πρίγκος την επιστολή. είναι νομίζω απόδειξη για το πόσο καλός

120

και επιεικής άνθρωπος ήταν. Ασφαλώς δεν θα έβλεπε µε καλό µάτι τη συµπερι- φορά και την εμπορική δράση του Κοραή --απόδειξη ότι ενηµέρῶωνε συστηματικά τον Σταµάτη-- φαίνεται, όµως, ὀτιτον είχε συµπαθήσει, λόγω της νεαρής του ηλικί- ας. Είναι άγνωστο, πάντως, κατά πόσον οι δύο έμποροι είχαν συνοµιλήσει σχετι- κά µετις ιδέες που είχαν για την προκοπή και την απελευθέρωση του Γένους. Γνω- στού όντος του επιφυλακτικού χαρακτή- ρα του Κοραή, θεωρώ σχεδόν βέβαιο ότι τέτοια συνομιλία ουδέποτε έγινε. Αλλά η συμπάθεια του Πρίγκου εκδηλώθηκε πε- ρισσότερο όταν του εδάνεισε χρήματα, τα οποία όµως ο Κοραής δεν τα επέστρε- Ψε µέσα στην καθορισμένη προθεσµία. Η οργή πού εκδήλωσε τότε ο κυρ Ιωάννης στον παραγιό είναι χαρακτηριστική για το πόσο µεγάλη σημασία έδινε ο Πρίγκος στον λόγο και την τιµή ενός εμπόρου. Το περιστατικό αυτό, όµως, δείχνει επιπλέον ότι η εμπορική σταδιοδρομία του Κοραή ήταν σε θέση δεινή και έβαινε ήδη προς το τέλος τῆς.

Γράφει ο Σταμάτης σε ένα από τα γράμματά του:

Ο σιορ Μπρίγκος είνε ψυχραμένος µε την αυθεντία του, επειδή του έκαµε τό- σαις καλωσύναις Και µίαν ηµέραν του εζήτησε να του δανείση τρεις χιλιά- δες φιορίνια να του τα επιστρέψει µετά τρεις εβδομάδας και του το είπε διά εγ- γράφου, και τώρα απέρασαν τρεις µήνες και ακόµα δεν του τα έδωσεν. Ο σιορ Μπρίγκος µε κράζει και µου το λέγει, και µε θυµόν, λέγοντάς µου πως η αυ- θεντία του είνε ψεύτης, επειδή μήτε εις τον λόγον του στέκει, αλλά µήτε εις τα γράμματά του, αυτός δεν είνε τιμημένος άνθρωπος και εγώ φοβούμαι από αυτόν και διά τούτο θέλω τα χρήματά µου...

Ἰωάννης Πρήγκος, εραστής των βιβλίων

Από τα περιστατικά αυτά συμπεραίνει κανείς ότι ο Πρίγκος δεν φαίνεται να κα- τάλαβε τις πνευματικές αναζητήσεις του νεαρού Κοραή άλλωστε, ο δεύτερος, προτιμούσε σχεδόν αποκλειστικά τη συ- ναναστροφή των Ολλανδών φίλων του διανοουμένων, που του χρησίµευσαν και ως δάσκαλοι. Ο Πρίγκος δεν ήταν γι’ αυ- τόν τίποτε διαφορετικό ή καλύτερο από τον αμόρφωτο παραγιό του, τον Σταµά- τη Πέτρου -- το πολύ, ίσως, ο καλός και επιεικής συμπατριώτης που τον εβοήθη- σε σε κάποιες δύσκολες στιγµές τῆς ζωής του. Ὑπήρχε, βέβαια, και η διαφορά στην ηλικία: δύο διαφορετικές γενιές, η πρώτη αποχωρούσε από τη ζωή. η δεύτερη ανερ- χόταν ορμητική στο προσκήνιο της Ιστο- ρίας. Έχοντας διαβάσει τώρα τα γραφτά του Πρίγκου μπορούμε να πούμε ότι πα- ρόλες τις οµοιότητές τους, στην ουσία ανήκουν σε δύο διαφορετικούς κόσμους. Ο Πρίγκος, πράγματι εβοήθησε τον Κο- ραή και μάλλον τον συµπάθησε, όπως θα συμπαθούσε, όμως, κάθε συμπατριώτη του νέο που διψούσε για μάθηση.

Όπως είδαµε, βρισκόταν πιο κοντά στον κόσµο του Σταμάτη. Ωστόσο, το πνεύμα του ήταν πιο ανοικτό και διαθέσι- μο στις εντυπώσεις που του προσέφερε η Ευρώπη, κι είχετη δυνατότητα να βγαίνει και να απλώνεται µακριά από την ατοµι- κότητα και το επάγγελµά του. Μήπως εἰ- ναι τυχαίο ότι τα γραφτά που µας άφη- σε ο Σταµάτης δεν ασχολούνται µε τίπο- τε άλλο, παρά µε τα επαγγελματικά του. ενώ ο Πρίγκος στα δικά του δεν µας άφη- σε µήτε µία γραμμή για το τιλογής εµπό- ριο έκανε; Ωστόσο, ο Κοραής ήταν αρ- χοντόπουλο, µε την αυτοπεποίθηση, την έπαρση και την επιθετικότητα που έχει ένας τυπικός αστός τῶν µέσων του 19ου αιώνα, που ανήκει σε µια ραγδαία ανερ-

χόµενη τάξη. Σε σύντομο διάστηµα από την ἀφιξή του στο Άμστερνταμ. οδηγήθη- κε σε οριστική ρήξη µε την παραδοσιακή τάξη. Ουδέποτε θα χρησιμοποιήσει για τους συμπατριώτες του τον όρο Ρωμιοί, αλλά τον όρο Γραικοί, δηλαδή Έλληνες. Θα επηρεαστεί απὀ τον Προτεσταντισμό και θα γίνει εχθρός αμείλικτος του ορ- θοδόξου κλήρου. Θα δώσει το σύνθημα για τη µελέτη του αρχαιοελληνικού πολι- τισμού, θα ενδιαφερθεί ελάχιστα για το Βυζάντιο καιτα κείµενα των πατέρων της Ἐκκλησίας. Απεναντίας, στην ὠριμότη- τά του θα γίνει κήρυκας του ευρωπαϊκού πνεύματος του ορθολογισμού, θα αποδε- σμεύσει τη σκέψη του από την ορθόδο- ξη θεολογική παράδοση και θα ενσαρκώ- σει την πιο ριζοσπαστική τάση του Νεο- ελληνικού Διαφωτισμού. Ακόμη και στην άσκηση του εμπορίου θα ξεφύγει απὀ την πεπατηµένη.

Ο κυρ Ιωάννης απέχει πολύ βέβαια από το κλειστό, αντιδραστικό παραδοσι- ακό σύστηµα σχέσεων, αντιλήψεων και συμπεριφορών που εκφράζει ο Σταμάτης Πέτρου στη σύγκρουσή του µε τον Κο- ραή, μήτε συμμερίζεται τον περίπου µε- ταφυσικό φόβο του Σταμάτη για κάθε τι ξένο, νεωτερικό. Δεν έχει καμιά σχέση, παρά την προσκόλλησή του στα δόγµα- τα της Ορθοδοξίας, µε την κακόπιστη και υπερσυντηρητική στάση των επισήμων φορέων της Εκκλησίας, μολονότι στην εποχή του δεν είχε ακόµη εκδηλωθεί η αντίδρασή της µε την οξύτητα που εκδη- λώθηκε στα χρόνια της ὠριμότητας του Κοραή (αρχές 1δου αιώνα). Μπορεί να ελάτρεψε τα κείµενα τῶν Πατέρων, δεν υπήρξε όμως δύσπιστος απέναντι στην αρχαιοελληνική γραμματεία, µε έργα της οποίας εγέµισε τη Βιβλιοθήκη της Ζα- γοράς. Την Ευρώπη θα την ιδεί κριτικά.

121

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

δίχως προκατάληψη, αλλά και δίχως να υπερεκτιµήσει τα επιτεύγματά της. Θα σταθεί καιθα αντικρίσει µε σπαραγµό την κοινωνική και πολιτιστική κατάντια του υπόδουλου ελληνισμού και, όπως ο Κο- ραής και άλλοι λόγιοι του Διαφωτισμού, θα διακηρύξει την ανάγκη πρώτα να µορ- φωθούν οι Έλληνες κι ύστερα να ξεση- κωθούν για την ελευθερία τους. Η στά- ση του είναι εναντίον του κλήρου, θεῶ- ρώντας το μεγαλύτερο µέρος του ανάξιο και τη συμπεριφορά του συχνότατα αντι- χριστιανική. Θα ελεεινολογήσει τη δίψα των παπάδων για πλουτισµό και την αδι- αφορία τους για τη μόρφωση του λαού. Δεν θα χαρισθεί μήτε στους Καθολικούς ιερωµένους' µόνο τη διαγωγή των Προ- τεσταντών θα επαινέσει. Τέλος, µολονό- τι εθαύµασε, όπως και ο Κοραής, τα µε- ταρρυθµιστικά έργα πεφωτισμένων πρι- γκίπων και αυτοκρατόρων, έγινε τελικά υπέρμαχος της δημοκρατίας και της αξι- οκρατίας.

Μολαταύτα, αντίθετα από τον Κοραή, είναι ένας απλός άνθρωπος του λαού, από πολύ φτωχούς γονείς, που στη ζωή του εγνώρισε την απονιά και τη δυστυχία. Έμεινε αγράµµατος Και µόνο όταν µπό- ρεσε να ορθοποδήσει οικονομικά άρχισε να µορφώνεται μόνος του, διαβάζοντας τα βιβλία εκείνα που μονάχα το ένστι- χτό του υποδείκνυε. Έφερε βαρέως πά- ντα το γεγονός ότι δεν μορφώθηκε κοντά σε ένα δάσκαλο και την ώρα που έπρεπε. Πάντως, δεν νομίζω ότι το γεγονός πως δεν είχε την µεγάλη παιδεία και εξέλιξη του Κοραή, για να µας αφήσει τελικά ένα «γράψιμο απελέκητο», ήταν η αιτία εκεί- νη που τον διαφοροποίησε απὀ τον µεγά- λο διδάσκαλο και όσους τον ακολούθη- σαν. Αλλά και δεν είναι η διαφορά µιας ολόκληρης γενεάς που τους χωρίζει ώστε

122

αν, σύμφωνα µε τις περιόδους του Δημα- ρά, κατατάξουµε τον Κοραή στην τρίτη περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, εκείνη της εθνικής παλιγγενεσίας (1500 - 1821), θα πρέπει να κατατάξουµε τον Ἡρίγκο στην πρώτη πρώιμη περίοδο, την περίοδο του διαφωτισµένου δεσποτισμού (1750 - 1774) µε πιο σπουδαίους εκπρο- σώπους τον Ευγένιο Βούλγαρι, τον Ιώση- πο Μοισιόδακα και τον Θωμά Μανδακά- ση, τῶν οποίων είναι σύγχρονος.

Ο Πρίγκος έχει αλλού βυθισμένες τις ρίζες του. Ο ώριμος Κοραής έρχεται απὀ τον Ορθό Λόγο του γαλλικού Διαφωτι- σμού και της Γαλλικής Επαναστάσεως: µέσω του Ορθού Λόγου συνδέεται πάλι µε την πνευματική κληρονομιά της αρ- χαιότητας --από όπου σιωπηρά θα παρα- ληφθεί η μεταφυσική του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη-- και µε τον Ορθό Λόγο ως κριτήριο ελέγχει τη γνησιότητα του θρησκευτικού συναισθήματος. Το Βυζά- ντιο δεν θα τον προσελκύσει. Ο Πρίγκος, αντίθετα. έρχεται από το ορθόδοξο Βυζά- ντιο και από το κοινοτικό πνεύμα των αι- ῴνων της Τουρκοκρατίας. Δεν είναι τυ- χαίο ότι τους συμπατριώτες του θα τους ονομάζει Ρωμαίους -όρος προερχόμενος κατευθείαν από το Βυζάντιο-- και όχι Έλ- ληνες. Είναι γνήσιο τέκνο τῆς πρώιμης πνευματικής αφύπνισης που εγνώρισε το γένος, ύστερα κυρίως από τις συνθήκες του Κάρλοβιτς (1699) καιτου Πασσάρο- βιτς (1718). που επέτρεψαν την αστραπι- αία ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυ- τιλίας, ανάπτυξη που ενδυναµώθηκε ακό- µη περισσότερο µετη συνθήκη του Κιου- τσούκ - Καϊναρτζή στα 1774, οπότε και τραυματίσθηκε σοβαρά το κύρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και περιορί- σθηκε η ισχύς της.

Ἰωάννης Πρίγκος, εραστής των βιῤλίων

Στην πατρίδα

Στα µέσα του 1776, ύστερα από τριάντα έξη χρόνια στην ξενητειά, ο Πρίγκος επι- στρέφει στην αγαπημένη του Ζαγορά, πλούσιος, όχι µόνο σε υλικά αγαθά, αλλά και σε πνευματική καλλιέργεια και πείρα. Ἡ Ευρώπη τον είχε διδάξει πολλά, θετι- κά και αρνητικά. Οι οικονομικές συνθή- κες στο Πήλιο, και στη Ζαγορά ειδικότε- ρα, δεν ἦσαν καλές τη χρονιά του γυρι- σμού του: η ζωή των κατοίκων ήταν πολύ δύσκολη. Το χωριό µαστιζόταν απὀ την κακοδιοίκηση, την αδιαφορία, το φατρι- ασµό και το άθλιο πνεύμα εκµετάλλευ- σης τῶν προεστών, που ἦσαν άνθρωποι Ιδιοτελείς, µικρόψυχοι και κοντόφθαλ- μοι. Σε λίγους µήνες θα παντρευτεί την ανιψιά του έκπτωτου Πατριάρχη Καλ- λίνικου και οι δύο µαζί θα θέσουν αμέ- σως σε εφαρμογή το σχέδιο του φῶτισμέ- νου ιεράρχη για την οικοδόμηση και λει- τουργία µε σύγχρονες αρχές ενός ανώτε- ρου σχολείου, του Ελληνομουσείου, που ήταν έτοιμο τον άλλο χρόνο, στα 1777. Το οικοδόµηµα κτίστηκε κοντά στο κτί- ριο της Βιβλιοθήκης, που είχε γίνει πριν απὀ δέκα χρόνια µε χρήµατα του κυρ Ιῶ- άννη, µε τρόπο που να επικοινωνεί µαζί της. Το σχολείο είχε και δωμάτια για να λειτουργήσει ένα οικοτροφείο. Ο Καλλί- νικος, μολονότι γέρος πια και άρρωστος, εφρόντισε για τον εμπλουτισμό τῆς βιβλι- οθήκης µε νέα βιβλία (εδώρησε μάλιστα και τα δικά του) καθώς και µε την οργά- νώση του υλικού τῆς. Ασχολήθηκε µε τα βιβλία του Πρίγκου, τα εταξινόµησε και προσπάθησε να εκτιμήσει την αξία τους. Σημείωσε, επιπλέον, τις ελλείψεις και έκανε έκκληση στους ξενητεµένους Ζα- γοριανούς να στείλουν βιβλία για να συ- μπληρωθεί η συλλογή. Οι συγγραφείς της

Νεωτερικής Γεωγραφίας Φιλιππίδης και

Κωνσταντάς έχουν σημειώσει µερικά από

τα γεγονότα αυτά: Και ο Ιωάννης Πρίγκος, ο οποίος εχρη- µάτισε πραγµατευτής εις την Ολλάνδα µε πολλή φήμη. και ευεργέτης της πα- τρίδος του ειπέρ τις άλλος, ὠσάν οπού διά την προκοπή και βελτίῶσι και τιµή της, έστειλε απὀ την Ολλάνδα µια βι- βλιοθήκη αξιόλογη, πλουτισµένη σχε- δόν µε όλα τα Ελληνικά βιβλία, και µε πολλά άλλα αλλόγλωσσα! προς τούτοις έβαλε και µια ποσότητα αρκετή εξ ιδίων του διά να πληρώνεται µε αυτής το διά- φορο ο δάσκαλος του σχολείου... Έκτι- σε και σπίτια εις ανάπαυσι του δασκά- λου Και των ξένων μαθητών’ τέλος πά- ντων εγύρισε και μόνος του σχεδόν εξη- κοντούτῆς, µε σκοπό να ησυχάση εκεί και να αφιερώση όλο του τον εαυτό και τα πλούτη του εἰς την βελτίωσι των πα- τριωτών του.

Στο Ελληνομουσείο η διδασκαλία γινόταν με σύγχρονες μεθόδους: διδασκόταν η ελ- ληνική γλώσσα, μαθηματικά, γεωγραφία, ιστορία και φυσική. Από τη σχολή απο- φοίτησαν αρκετοί σημαντικοί αγωνιστές και λόγιοι -- ανάµεσα τους ο Άνθιμος Γα- ζής και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς. Οι δύο αυτοί σημαντικοί εκπρόσωποι του Δια- φωτισμού θα ίδρυαν αργότερα ένα ανά- λογο σχολείο στην πατρίδα τους, τις Μη- λιές του Πηλίου.

Τον Ιούλιο του 1789, ο κυρ Ιωάννης αρρώστησε βαριά. Κατάλαβε ότι ο θά- νατος πλησίαζε. Εζήτησε συγγνώμη από τους συγγενείς και τους φίλους του. εξο- µολογήθηκεττις αμαρτίες του και έκλεισε τα µάτια. Ετάφη στο κοιμητήριο του Αγί- ου Γεωργίου.

Αυτή ήταν η ζωή, τα λόγια και τα µι- κρά μεγάλα έργα του κυρ Ιωάννη Πρί- γκου, εραστή των βιβλίων, που πριν από

123

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΜΠΕΚΑΤΩΡΟΣ

διακόσια χρόνια επήγε να συναντήσει, δί- χῶς φόβο µα µε ήσυχη καρδιά και γαλη- νεµένη συνείδηση, τον θάνατο --τον φίλο του αυτόν που πάντοτε έβαζε στο λογα- ριασµό προτού κάμει πράξη τα όνειρα που είχε για τη ζωή.

Αυτές τις ηµέρες, που όλα διαλύονται µέσα στην ύβρη και την ευτέλεια και γί- νονται πολτός, ας µην τον καταφρονή- σοῦμε, ας πούμε, όπως ο αγαπημένος του φίλος, ο Πατριάρχης Καλλίνικος: «Ημείς δεν σε εµέμφθημεν, αλλά σε ευχήθηµεν και εθαυµάσαμεν τον ζήλον σου».

Ας ακούσουμε άλλη µία φορά τον Ιῶ- άννη Πρίγκο να μιλάει σ᾿ εµάς για το σή- μερα:

Τώρα αφού εχάσαµεν εμείς το βασίλειο, όλοι έλαβαν καθρέφτη. και παράδειγ- μα έλαβαν, και γεφύρι εγίναµεν εμείς να βλέπουν αυτοί, και ανοίξαν τα µά- τια τους, και έχουν έννοια µεγάλη και προσοχή, και όχι να κοιμούνται, αλλά άγρυπνοι, και βλέπουν καλά να κυβερ- νούνται, Και φυλάττουν τους τόπους τους, και εµάς οι πρόγονοι µας ξέγνοια- στοι ήτον, Και άφησαν και εχάθη το βα- σίλειο άδικα, και εσκλαβώθηµεν. Κύρι- ος ο Θεός να γένη έλεος σε εµάς και να μας ελευθερώσει, οπού διά τες αμαρτίες μας ίσως εχάσαµε το βασίλειο. Και εγώ λέγω: ΑΠΟ ΑΚΥΒΕΡΝΗΣΙΑ ΜΑΣ.

124